جامعیت شخصیت از نظر امام رضا علیه السلام

در کتاب تحف العقول صفحه439 از قول عبدالعزیزبن مسلم درباره ی مساله ی امامت

و امام و موقعیت او مطالبی از حضرت رضا (ع) ذکر شده است و ما بخش کوتاهی از این

قسمت را که مؤید بعد جامعیت در شخصیت امام است ذکر می کنیم.

«الامام مطهر من الذنوب ، مبرء من العیوب ،مخصوص بالعلم ، موسوم بالحلم ،نظام الدین

و عزالمسلمین و غیظ المنافقین و بوار الکافرین ... نامی العلم ، کامل الحلم ، مصطلع بالامر ،

عالم بالسیاسه ، مستحق للرئاﺴﺔ ، مفترض الطاعه ، قائم بامرالله ، ناصح لعباد الله.

ان الانبیاء والاوصیاء صلوات الله علیهم یوفقهم الله و یسددهم و یوتیهم من مخزون علمه

و حکمته مالایؤتیه بغیرهم...»

«امام از گناهان پاک و از عیوب مبراست به علم مخصوص و بردباری موسوم است،

نظام دین و عزت مسلمین و خشم برمنافقین و نابودی کفار است.درخت دانش در وجود

او بارور است و حلم و بردباری را به سرحد کمال داراست و در مقام امامت کاملا نیرومند است .

از سیاست آگاه است ، سزاوار ریاست است و واجب الاطاعات است قائم به امر خداست و نسبت

به بندگان خدا خیرخواه ، پیغمبران و اوصیاء (ص) را خدا توفیق دهد و کمک کند و از مخزن علم و

حکمتش به آنها بدهد آنچه دارد به دیگری ندهد.»

در کلمات قصار حضرت رضا علیه السلام نیز جامعیت شخصیت به صورت ده خصلت بیان شده است.

«و قال علیه السلام لایتم عقل امرء مسلم حتی تکون فیه عشر خصال: الخیر منه مامول

و الشرمنه مامون یستکثر قلیل الخیرمن غیره و یستقل کثیر الخیر من نفسه.لایساءم

من طلب الحوائج الیه و لایمل من طلب العلم طول دهره.»

«از او امید خیر باشد، از بدی او درامان باشند، خیر اندک دیگری را بسیار شمارد ،

خیر بسیار خود را کم گیرد ، هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود، در طول عمر خود

از دانشجویی خسته نگردد.»

در میان این ده خصلت مفید بودن به حال دیگران ، تامین نیاز مردم ، تحصیل دانش و

کسب فضایل اخلاقی و همچنین اتکا به خداوند ذکر شده است.

صبر و مقاومت

یکی از اصول مشترک در زندگانی امامان که همواره در زندگی آنها مشاهده گردیده صبر و مقاومت است این بزرگواران الگوی بزرگ صبرو قهرمان مقاومت بودند.

در بررسی زندگی امام رضا علیه السلام می بینیم که ایشان نیز همچنین دیگر امامان ، نمونه کامل این صفت اخلاقی بودند شاید بتوان از موقعیت های دشواری که ایشان با آن روبه رو شدند زمانیکه مامون این بزرگوار را به خراسان دعوت کرد نام برد.

ایشان برای وداع خانه خدا به مکه رفتند،لحظه جدایی آن حضرت از فرزندش ابی جعفر محمدبن علی جواد (ع) بود که ایشان با دلی استوار و مطمئن به قضا و قدر الهی این مصیبت را تحمل کردند. شکیبایی و بردباری آن حضرت در دوره خلافت مأمون در برابرسیاستهای مرموز و پشت پرده او به ویژه جریان ولایتعهدی،درجه صبر و تحمل آن حضرت را برای ما آشکار می کند.

امام رضا (ع) در دوران زندگیشان و زندانی بودن پدر بزرگوارشان،مکرر سعه صدر از خود نشان می دادند ومراقب اهل و عیال پدرارجمندشان بودند. ایشان اهل حلم وشکیبایی بودند.در برابر افرادی که باایشان ستیزه ونزاع داشتند حلم و صبر می ورزیدند.در برابردهن گجی های دیگران سعی میکردند سکوت کنند. افرادی بودند که نسبت به ایشان بی احترامی میکردند.اما این بزرگوار در برابر آنها خاموشی را انتخاب می کردند .

شوق زیارت...

زیارت امام رضا (ع)، زیارت همه ی خوبی‌ها و زیبایی‌هاست. زیارت امام رضا(ع) حضور در قطعه‌ای پهناور از بهشت است که پارهی تن رسول خدا(ص) را در برگرفته است. زیارت امام رضا(ع) حج فقرا و آرام دل نیازمندان است. آنان که دل از تمام دنیا بریده و عرض حاجت به درگاه شافع روز جزا آورده‌اند. زیارت امام رضا(ع) سعادتی است شگفت که چه بسیار دل درگرو مهر او دارند تا طلبیده شوند و به آستانش شرفیاب گردند. کیست که چون چشمش بر گنبد و گلدسته‌های زرین حرم خورشید خراسان می‌افتد ، قلبش از اشتیاق به تپش نیفتد و از پشت بلور اشک ، زبان به ارادت نگشاید. زیارت او مرهمی برای دل‌های شکسته است.

سلام و درود خدا بر تو باد ای علی‌ابن موسی‌الرضا(ع) که سناباد از وجود مقدس تو روضه ی رضوان شد و هیچ شهری چنین به شهادت تعظیم نکرد که «مشهد» نام گیرد و در نقشه ی جغرافیای جهان چنین به شرف شهادت بدرخشد. سلام و درود خدا بر تو ای شمس هشتم ، ای امام غریب ، ای ضامن آهو و ای فرزند علی(ع) و فاطمه(ع) ، که سرفرازان به شوق پابوست، با پای پیاده رهسپار زیارتت می‌شوند و توانگران در برابرت ناتوانند و عذرخواه.

تواضع

علاوه بر نیازمندان، سخاوت امام رضا علیه السلام شامل حال شاعران و دوستداران تواضع امام رضا چنان زیاد بود که زمانی که برای آن حضرت غذا می آوردند، ایشان غلامان و خادمان وحتی درباران و نگهبانان را بر سرسفره می نشاندند و با آنها غذا میخوردند. همچنین نقل شده زمانی که آن حضرت تنها می شدند همه ی خادمان و غلامان خودشان را از کوچک و بزرگ جمع می کردند و با آنان سخن می گفتند و با آنها انس می گرفتند به طوری که غلامان آن حضرت هیچ ترسی از ارباب و مولای خود نداشتند.

تواضع امام به اندازه ای بود که بعضی مواقع مردم ایشان را نمی شناختند و ایشان را از افراد معمولی تمیز نمی دادند. نقل شده است که روزی ایشان وارد حمامی می شوند مردی آنجا بود که ایشان را نمی شناخت به امام می گوید بیا مرا مشت و مال بده. حضرت شروع به مالیدن دست و پای او کردند زمانی که ایشان را شناخت ، عذرخواهی کرد ولی امام او را دلداری دادند. ادب و تواضع امام رضا علیه السلام نسبت به دیگران به اندازه ای بود که اگر فردی بر امام وارد می شد ایشان به خاطر احترام گذاشتن به آن فرد از جایشان برمی خاستند و او را در مناسب ترین مکانها جا می دادند.

سخاوت

از اصول اخلاقی که در زندگی همه ی امامان فراوان دیده شده است جود و سخاوت است. سخاوت در مقابل بخل قرار دارد ، یعنی انسان از امکانات مادی و معنوی که در اختیارش وجود دارد فقط خودش استفاده نکند بلکه با بخشش به دیگران قسمتی از مشکلات آنها را حل کند و دیگران را از نعمت هایی که خداوند به او داده ، چه نعمت مادی و چه نعمت های معنوی مانند علم برخوردار کند.

سخاوت از« سخاء» گرفته شده است و « سخا النار و یسخوها » ، یعنی این که اگر خاکستر آتش را از آتش پاک کنیم ، بهتر می سوزد و روشنائی اش بیشتر می شود ، بنابراین تعریف سخاوت که از همین ریشه است موجب روشنایی و گرم کردن کانون خانواده های بینوایان می شود.

شاید بهترین تعریف درباره سخاوت بیان امام رضا علیه السلام باشد که فرمودند:

« السخی یاکل من طعام الناس لیاکلوا من طعامه و البخیل لایاکل من طعام الناس لئلا یاکلوا من طعامه انسان سخاوتمند از غذای دیگران می خورد تا از غذای او بخورند ، ولی انسان بخیل از غذای دیگران نمی خورد تا از غذای او نخورند. »

در بررسی سیره ی امام رضا علیه السلام ، ویژگی بذل و بخشش بسیار به چشم می خورد. ایشان ، بسیار صدقه ی پنهانی می دادند و اموال خویش را بین نیازمندان تقسیم می نمودند. روایت شده که ایشان یک سال تمام ، ثروت خود را در روز عرفه بین نیازمندان تقسیم کردند . فردی به ایشان گفت: این گونه بخشش ضررو زیان نیست بلکه غنیمت است ، هرگز چیزی را که به وسیله آن طلب اجر و کرامت

می کنید ، غرامت و ضرر به شمار نیاور.

گزارش شده هر وقت سفره ی غذا را برای امام پهن می کردند کاسه ای نزدیک ایشان قرار می داند، ایشان از هر نوع غذا مقداری را بر می داشتند و در آن کاسه می ریختند و دستور می دادند آن را بین فقرا تقسیم کنند. بعدا می فرمودند:

"فلا اقتحم العقبه ؛ باز هم به عقبه تکلیف تن در نداد . "

و می فرمودند: خداوند می داند که همه ی مردم قدرت این را ندارند که بنده آزاد کنند. برای آنها را ه دیگری قرار داده ، و آن غذا دادن به فقرا است.

شیوه ی امام علیه السلام در بخشش طوری بود که حتی کسی که مورد جود امام رضا علیه السلام قرار می گرفت ، ذره ای احساس شرمندگی نکند . نقل شده که ایشان در مجلسی با یاران خود مشغول صحبت کردن بودند ، جمعیت زیادی در آن مجلس حضور داشتند که ناگهان مردی بلند قامت و

گند مگون وارد مجلس شد وبه حضرت سلام کرد و گفت: من از دوستان پدران و نیاکان شماهستم. از حج برمی گشتم که خرجی خود را گم کردم،اگر شما به من کمک نمائید تا به وطنم برسم پولی که شما به من می دهی، ازطرفتان صدقه خواهم داد. حضرت فرمودند: بنشین.بعد از مدتی که جمعیت پراکنده شدند و جز عده ی کمی باقی نماندند امام به اتاقشان می روند و بعد از مدت کمی بازگشتند و دستشان را از بالای در بیرون آوردند و پرسیدند آن مرد کجاست؟مرد جواب داد من در حضور شما هستم. ایشان فرمودند: این دویست اشرفی را بگیر و خرج کن ، لزومی ندارد که از طرف من صدقه بدهی از نزد من خارج شو تا ترا نبینم و تو نیز مرا نبینی.بعد از رفتن آن مرد ، فردی که در آنجا حضور داشت به امام رضا علیه السلام عرض کرد:شما نسبت به این شخص احسان و بخشش نمودید. علت این که فرمودید تا شما او را نبینید و او شما را نبیند چیست؟ایشان فرموند:از ترس اینکه مبادا شرمندگی در صورت اوببینم ایا از رسول خدا(ص) شنیده ای که فرمودند:حسنه مخفیانه باهزار حج برابراست.

این عمل امام (ع)مارا متوجه مطلبی میکند وآن اینکه اگر انسان وقتی چیزی به بینوایی یا سائلی می دهد بخشش نیست بلکه شکر نعمتی است که خداوند به او داده است.انسان تا موقعی که حقوق واجب اش را نپرداخته در خطر بزرگی قرار دارد . بخشش امام به خاطر دوستی کردن بادیگران نیست بلکه به خاطر شکرکردن نعمتهای خداوند است که به ایشان داده است.

همچنین نقل شده است شخصی به حضرت علی ا بن موسی الرضا (ع) گفت:به قدر جوانمردی خودتان به من عطا و بخشش کنید.ایشان فرمودند :این اندازه برای من مقدور نخواهد شد . اوگفت: پس به اندازه مروت من عطاکن.حضرت فرمودند:این مقدار ممکن میشود پس از این جریان به غلام خودشان دستور دادند تا مبلغ دویست اشرفی به او بدهند.

رفتار و شخصیت امام رضا

امام رضا(ع) به اخلاق عالی و ممتاز آراسته بود و بدین‌سبب دوستی عام و خاص را به خود جلب فرموده بود.

در اینجا برخی از این رفتار ها معرفی شده است:

• او شبیه‌ترین مردم به پیامبراکرم(ص) بود. رفتاری پیامبرگونه داشت و حلم و رأفت و احسانش شامل خاص و عام می‌شد.
• کسی را با عمل و سخن خود نمی‌آزرد.
• تا حرف مخاطب تمام نمی‌شد، سخنش را قطع نمی‌کرد.
• هیچ حاجتمندی را مأیوس باز نمی‌گرداند.
• در حضور میهمان به پشتی تکیه نمی‌داد.
• پیش روی کسی پای خود را دراز نمی‌کرد.
• هرگز به غلامانش دشنام نداد و با آنان می‌نشست و غذا می‌خورد.
• شب‌ها کم می‌خوابید و قرآن می‌خواند.
• بیشتر اوقات از اول شب تا صبح شب‌زنده‌داری می‌کرد.
• هر سه روز یک‌بار قرآن را ختم و در آیات آن تفکر می‌کرد.
• کسی عالم‌تر و پرهیزکارتر از او نبود. 
• در همه وقت ذکر خدا می‌گفت.
• بسیار روزه می‌گرفت.